Het Sultanaat van Rûm
Het Sultanaat van Rûm – ook wel Anatolisch Seltsjoekenrijk genoemd – was een afsplitsing van het grote rijk van de Seltsjoeken. Het ontstond toen Süleyman Kutalmışoğlu zichzelf in 1081 uitriep tot Sultan van Rûm. Het sultanaat bleef bestaan tot 1307.
De naam Rûm
Constantinopel – het huidige Istanbul – was de hoofdstad van het Byzantijnse of Oost-Romeinse Rijk. Het werd ook wel het tweede Rome genoemd. Het grondgebied dat daar ten oosten van ligt, werd door nog oostelijker volkeren Rûm genoemd, Arabisch voor ‘Rome’. In het Turks is Rûm echter synoniem voor Griek. De benaming wordt vooral gebruikt voor de Grieken die op het huidige Turkse grondgebied leefden.
Tijdsbeeld, een korte impressie
In de tiende eeuw was de moslimwereld hopeloos verdeeld. Het grote Kalifaat van de Abbasiden was uit elkaar gevallen en er streden nu verschillende kleinere soennitische en sjiitische kalifaten om de macht. Zo had je de sjiitische Fatimiden, die in Noord-Afrika, Syrië en Egypte de overmacht hadden.
Daarnaast kampte ook het Byzantijnse Rijk met gezagsproblemen.
In deze tijd trokken verschillende takken van de Oğuzstam vanuit Centraal-Azië - het historische Turkestan - ten strijde in een poging de toen bekende wereld te veroveren. Tot één van die stammen behoorden de Seltsjoeken die in de elfde eeuw in hoog tempo grote delen van het Midden-Oosten veroverden en er een groot sultanaat vestigden.
De tweede sultan van de Seltsjoeken – met de bijnaam Alp Arslan, moedige leeuw – bekeerde zich tot de soennitische islam. Hij zag de Fatimiden als zijn grootste rivaal en om te voorkomen dat hij krachten verspilde met een strijd tegen de Byzantijnen, sloot hij met hen een vredesverdrag.
De slag bij Manzikert
De Byzantijnse keizer Romanus IV Diogenes hield zich echter niet aan het vredesverdrag en trok met een gigantisch leger naar het oosten van Anatolië om de Seltsjoeken in de rug aan te vallen. Ten noorden van het Van-meer, bij Mazikert – het huidige Malazgırt – kwam het op 26 augustus 1071 tot een treffen dat uitliep op een vernietigende nederlaag voor de keizer. Voor de eerste keer in de geschiedenis van het Oost-Romeinse Rijk werd een keizer gevangengenomen. Alp Arslan had echter nog altijd geen belang bij een oorlog met de Byzantijnen en sloot een alliantieverdrag met Romanus en liet hem vrij.
Toen Romanus in Constantinopel aankwam, waren de Byzantijnen niet blij met hem. Romanus was al niet populair vanwege zijn verkwistende levensstijl en de nederlaag bij Manzikert was de spreekwoordelijke druppel. Romanus werd afgezet, blind gemaakt en verbannen naar een eilandje in de Zee van Marmara waar hij niet lang daarna stierf aan het toegebrachte oogletsel.
Een beroemde dialoog tussen Alp Arslan en Keizer Romanus:
Alp Arslan: ‘Wat zou u doen als ik voor u werd gebracht als gevangene?'
Romanos: ‘Ik zou u doden of aan het volk tonen in de straten van Constantinopel.’
Alp Arslan: ‘Mijn straf is veel zwaarder. Ik vergeef u en laat u vrij.’
De verovering van Anatolië
Hoewel niet zo gepland, luidde de slag bij Manzikert het begin van het einde van het Oost-Romeinse Rijk in. Toen met het afzetten van Romanus als keizer het alliantieverdrag niet meer geldig was, stuurde Alp Arslan manschappen op verkenningstocht naar het hart van Anatolië.
Deze manschappen ontmoetten weinig weerstand. Vanwege de onvrede over het Byzantijnse bewind verliep de verovering door de Seltsjoeken bijna vanzelf. Veel Byzantijnse krijgers liepen over naar de Seltsjoeken en de bevolking – die bestond uit een religieuze mengelmoes van moslims, Assyrische christenen, orthodoxe Grieken, Jakobieten en christelijke Armeniërs – omarmde de nieuwe heersers omdat dezen hen vrij lieten in hun religieuze en culturele tradities.
Het ontstaan van het Sultanaat van Rûm
In 1075 wist Süleyman Kutalmışoğlu de stad Nicea - het huidige Iznik - te veroveren. De stad ging vervolgens weer over in Byzantijnse handen, maar door slimme tactische zetten, kwam de stad in 1081 definitief in handen van Süleyman Kutalmışoğlu. Süleyman stichtte het onafhankelijke Sultanaat van Rûm, met Nicea als hoofdstad.
Zowel de Byzantijnen als de sultan van het grote Seltsjoekenrijk Malik Shah I, erkende Süleyman als Sultan van Rûm. Op die manier hoopte Malik Shah de opmars van de horden Oğuz Turken onder controle te houden opdat deze weg zouden blijven uit zijn eigen grote Seltsjoeken Rijk dat in Perzië heerste.
Süleyman veroverde vervolgens Smyrna (Izmir) en Antiochië (Antakya).
Problemen in het Sultanaat van Rûm
In 1086 werd Süleyman Kutalmışoğlu door de broer van Malik Shah vermoord. Bovendien werd de zoon van Süleyman – Kiliç Arslan – gevangengenomen. Abu'l-Qasim was door Süleyman als gouverneur van Nicea aangesteld toen Süleyman naar Antiochië trok om het te veroveren. Abu'l-Qasim zag zijn kans schoon en benoemde zichzelf tot opvolger van Süleyman. Hij werd echter alleen door Cappadocië en het noordoosten van Klein-Azië als sultan erkend. De overige gebieden voegden zich weer bij het Grote Seltsjoekenrijk van Malik Shah I of werden onafhankelijk.
De sultan is dood, leve de sultan!
In 1092 stierven zowel Sultan Abu'l-Qasim als Sultan Malik Shah I. Het grote Seltsjoekenrijk viel uiteen en hierdoor kwam Kiliç Arslan – die toen nog maar 13 jaar was! – weer vrij. Hij eiste onmiddellijk de gebieden die eerder van zijn vader geweest waren, op en wist ondanks zijn jeugdige leeftijd het sultanaat weer tot een stabiel rijk op te bouwen.
De kruistochten
De Byzantijnen deden intussen nog steeds pogingen Nicea te veroveren, deze stad was belangrijk voor het christendom omdat hier voor het eerst de fundamenten van het christendom waren vastgelegd. Bovendien was het voor de Oost-Romeinen moeilijk te verteren dat het Sultanaat van Rûm steeds machtiger werd. Daarom vroegen zij de paus om hulp. In 1095 riep Paus Urbanus II op tot een kruistocht om Jeruzalem te bevrijden. Deze oproep leidde tot de Volkskruistocht of Boerenkruistocht waarbij grote groepen Europese boeren en burgers op pad gingen. De bekendste groepen waren die van Peter de Kluizenaar en Walter Sans-Avoir. Op 5 augustus 1096 bereikte het pelgrimsleger Constantinopel en in oktober arriveerden ze bij Nicea. De troepen van Kiliç Arslan lagen echter in hinderlaag en het pelgrimsleger werd compleet verslagen.
Peter de Kluizenaar roept op tot kruistocht
De Eerste Kruistocht
De Eerste Kruistocht was een veel beter georganiseerde kruistocht met deelneming van ridders en soldaten. Zij slaagden er in 1097 wel in Nicea te veroveren en ook Iconium (Konya) en Antiochië werden veroverd. Kiliç Arslan wist Iconium weer terug te winnen en maakte er zijn hoofdstad van. Antiochië en Nicea was hij echter wel kwijt.
Omdat de kruisvaarders Jeruzalem wilden bevrijdden en niet zozeer geïnteresseerd waren in Rûm, kon Kiliç Arslan zijn sultanaat weer stabiliseren.
De Tweede Kruistocht
De Tweede Kruistocht in 1101 was wél gericht tegen het Sultanaat van Rûm. Deze aanval wist Kiliç Arslan te weerstaan en de kruisvaarders werden in de pan gehakt bij Heraclea en Mersivan.
Sultan Alaaddin Keykubat I
Na Kutalmışoğlu Süleyman en Kiliç Arslan was Alaaddin Keykubat I de belangrijkste sultan van Rûm. Hij werd ook wel Keykubat de Grote genoemd. Alaaddin Keykubat I was geboren in 1190 en regeerde van 1220 tot 1237. Onder zijn bewind werd het sultanaat verder uitgebreid door onder andere in 1221 de verovering van Alaiye (Alanya), dat hij tot zijn winterverblijf maakte. Keykubat bracht de zeevaart tot bloei, maar ook de bouwsector floreerde tijdens zijn heerschappij. Hij liet vele burchten, madrassa’s (scholen), moskeeën, bruggen, ziekenhuizen en karavanserais bouwen.
Wapen van het sultanaat van Rûm
In Konya is dit relief van een tweekoppige adelaar uit de dertiende eeuw gevonden. Vermoedelijk was dit het wapen van het Sultanaat van Rûm, maar er zijn ook wetenschappers die menen dat de tweekoppige adelaar een persoonlijk insigne was van Alaaddin Keykubat I. Hoe dan ook is de tweekoppige adelaar het symbool van de Rûm geworden. Je vindt hem terug in het wapen van Konya, maar ook in dat van Alanya.
De Seltsjoeken hadden een rijke cultuur met invloeden uit Arabië, Centraal- Azië, Klein-Azië en Perzië en met Byzantijnse en islamitische invloeden. Door de invasies van de Mongolen werden veel wetenschappers, schrijvers, dichters en kundige arbeidslieden naar het Sultanaat van Rûm gedreven. Onder hen was Mevlana Jelaleddin (Rûmi), de filosoof en soefi-mysticus.
Het einde van het Sultanaat van Rûm
Rond 1250 stond vrijwel het hele sultanaat onder het gezag van de Mongoolse overheersers. Langzaam maar zeker versnipperde het sultanaat in kleine ‘beyliks’ of vorstendommen. Een van die beyliks behoorde tot de stam van Osman Gazi, die de Mongolen met succes bestreed. Hij stichtte in 1299 het Ottomaanse Rijk. In 1307 was het hele Sultanaat van Rûm bij het Ottomaanse Rijk ingelijfd.
