In het artikel over Çatalhöyük kun je lezen over de verering van de moedergodin, maar het is niet de enige plaats waar de moedergodin – Kybele of Cybele – werd vereerd. Over heel Anatolië zijn er massaal sporen terug te vinden van deze cultus. Meer nog, in Syrië en Irak, veel later ook in Roemenië en Bulgarije, speelde de moedergodin een belangrijke rol.
Alvorens daarop in te gaan, duiken we even terug in de prehistorie en de rol van de vrouw in de toenmalige samenleving.
De mens zoals we hem vandaag kennen (de homo sapiens) zwerft al meer dan honderdduizend jaar rond op deze wereld. En 'zwerven' moeten we hier in de letterlijke betekenis van het woord nemen.
Onze voorouders waren immers nomaden, kleine stammen (meestal rond de vijftig personen) die leefden van roofbouw. Op hun trektochten waren het veelal de vrouwen die met een graafstok wortelen of knollen opgroeven, daarnaast plukte men fruit, noten en groenten. Jacht en visvangst bestonden, maar waren meestal een aanvulling op het 'verzamelaarsdieet'. Overigens, de jacht bestond meestal uit kleinere dieren (gevogelte, konijnen, kleinvee) want om grotere dieren te verschalken was een hoge vorm van samenwerking nodig die pas veel later zou ontstaan.

Het is vanzelfsprekend dat de natuur en de giften van moeder aarde enorm belangrijk waren. Maar zonder kinderen sterft de stam uit en het waren de vrouwen die de kinderen baarden.
Iedereen in de stam moest zijn/haar bijdrage leveren aan de overleving van de stam. Men bleef een tijdje in een bepaalde streek, tot de voorraden waren uitgeput en trok dan verder. Bijna alle studies over de prehistorie tonen aan dat mannen en vrouwen minstens gelijkwaardig waren en dat er een egalitaire structuur bestond in de stam.

De grote verandering kwam door de ontdekking van de landbouw, wat men omschrijft als de 'neolithische revolutie'. De eerste vormen van landbouw ontstaan zo'n tienduizend jaar geleden in de vruchtbare streken rond de Tigris en Eufraat. Hier groeiden veel wilde granen en men slaagde erin kleinvee te domesticeren.
Zo'n landbouwgemeenschap blijft ter plaatse en hoeft niet meer rond te trekken. Schapen, geiten, varkens en gevogelte zorgen voor een permanente vleesvoorraad. En men heeft tevens eieren, melk, kaas, yoghurt, vetten en boter. Granen kan men opnieuw inzaaien en meel kan men bewaren. Dierenhuiden zorgen voor leer en wol.
Hierdoor ontstaat er een maatschappelijk overschot - de maatschappij produceert meer dan dat ze consumeert - iets wat nomaden niet of nauwelijks kennen.
Er kwam tijd voor andere dingen. Dat was ook nodig. Voedsel dat je kan bewaren, moet je wel stockeren. Tonnen, kruiken en loodsen moesten gebouwd worden. Tenten of tijdelijke grotten maakten plaats voor permanente woningen. Er ontstond een arbeidsdeling. Door die arbeidsdeling ontstonden technische innovaties zoals de ploeg en de sikkel die het makkelijker maakten om het land te bewerken en te oogsten.

De vraag is, wat gaat een gemeenschap doen met het maatschappelijk overschot? Blijft dat eerlijk verdeeld onder de leden van de gemeenschap of is er een groep die zich het overschot gaat toe-eigenen? En hierin zien we toch enorme verschillen tussen de diverse samenlevingen.

Er ontwikkelen zich steden waar geleidelijk aan een klasse ontstaat van priesters, krijgers en heersers die zich het maatschappelijk overschot toe-eigenen en die uitgroeien tot stadstaten met koningen en slaven. De moedergodin moet plaats maken voor mannelijke goden en de vrouwen verliezen hun egalitaire positie.

In Çatalhöyük (ook één van de eerste steden), gebeurt dat echter niet. Daar blijft het egalitaire stelsel, dat de meeste nomaden kenden, van toepassing. Net zoals in andere steden was er een arbeidsdeling. Kelims werden geweven, sieraden gemaakt, aardewerk geproduceerd, maar de moedergodin bleef de belangrijkste.

Çatalhöyük bleef vijftienhonderd jaar (!!!) bestaan en was in die tijd de grootste stad ter wereld, er leefden tienduizend mensen. Hoewel de cultus van de moedergodin in de meeste kleinere landbouwnederzettingen bleef bestaan, is het onmiskenbaar dat Çatalhöyük en Hacilar (daar was een gelijkaardige structuur) mede gezorgd hebben voor de verspreiding van deze cultus.

De moedergodin heeft twee kenmerken. Eerst en vooral is er de symboliek van de vruchtbaarheid die zich uit in de vormgeving. Een omvangrijke vrouw met zware borsten of een gestileerde vrouw al dan niet met een kind. Een tweede kenmerk verwijst naar de machtspositie of de macht van de godin, dikwijls gezeten op een troon, met aan weerszijden wilde dieren (luipaarden, leeuwen) die staan voor mannelijkheid.

Na het verdwijnen van Çatalhöyük (men spreekt van een vulkaanuitbarsting) bleef de Kybele cultus zich verspreiden. Dikwijls ontdekt men bij opgravingen van veel latere beschavingen (de Phrygiërs, de Ioniërs, de Lyciërs) dat nieuwe tempels zijn gebouwd op vroegere Kybele tempels of in de nabijheid ervan.

Slechts enkele voorbeelden, op 120 km van Bursa in het dorpje Yazilkaya staat niet ver van de Zeus tempel een Kybele tempel. Ook in Sart (Sahili) ligt naast de bekende site van Sardes een paar km verderop een vroeger heiligdom van de moedergodin Kybele. Maar het meest tot de verbeelding sprekend is de Artemis tempel in Selcuk, gebouwd bovenop de vroegere Kybele tempel.

Deze tempel behoorde tot de zeven wereldwonderen van de oudheid en was gewijd aan Artemis (vandaar ook de naam, het Artemesion). Een idioot die dacht de annalen van de geschiedenis te halen, stak de tempel in brand (zoals je ziet, idiotie is van alle tijden) maar de tempel werd heropgebouwd door de bevolking. Dit tot groot ongenoegen van Alexander de Grote, de Perzische veroveraar, die het zelf wou doen maar bakzeil haalde. Het heropgebouwde Artemesion werd rond het jaar 250 gedeeltelijk vernietigd en later volledig afgebroken.

De periode tussen het begin van onze jaartelling en duizend jaar ervoor is gekenmerkt door verschillende nieuwe beschavingen. Er zijn steden en stadstaten, van een egalitaire samenleving is allang geen sprake meer en dat weerspiegelt zich in de godsdienst.

De moedergodin Kybele verandert in een gewone godin (die nog steeds symbool staat voor aarde en vruchtbaarheid) maar niet meer diezelfde macht heeft. In de volkscultuur en op het platteland blijft zij echter voortleven in haar oude vorm.

Dat de verering van Kybele (die vervangen werd door Artemis) gevoelig lag bij de gewone bevolking, heeft de apostel Paulus aan den lijve ondervonden. Je kan dit overigens lezen in de brieven van Paulus aan de Efezers. Het christendom, dat nog in zijn kinderschoenen stond, zocht uitvalsbasissen om het nieuwe geloof uit te dragen. Efeze, in die tijd een wereldstad met een half miljoen inwoners, was een kuststad, heel open en een mozaiek van godsdiensten. Paulus lanceerde een aanval tegen de zilversmid Demitrios, die beeldjes verkocht van de Artemis godin. Maar dit was buiten de waard (in dit geval de bevolking van Efeze) gerekend. De bevolking kwam massaal op straat en verjoeg Paulus uit Efeze terwijl ze luidop scandeerden 'groot is Artemis van Efeze'.

Dit is natuurlijk een interpretatie, maar het lijkt niet onlogisch. Waarom valt Paulus specifiek de zilversmid aan die Artemisbeeldjes maakt? Moest Artemis onbetekenend zijn geweest, dan zou hij daar geen energie aan verspild hebben, hij had andere katten te geselen. En het feit dat hij, uit toch een open en verdraagzame stad door een massa wordt verjaagd, zegt ook wel iets.

Trouwens, dat is de sauce piquante, het zal niet de laatste keer zijn dat de woordvoerders van het christendom in aanvaring komen met de bevolking van Efeze. In het jaar 435 is het christendom al fors ingeplant in Efeze. Maria, de moeder van Jezus, heeft nu de rol overgenomen van Artemis. Dat jaar is er een concilie. Dat wil zeggen, de kerkvaders (zo noemt men dat nu eenmaal) komen samen om godsdienstige vraagstukken te bespreken. Op dat moment is er verdeeldheid. Is Maria enkel de moeder van Jezus, of moet zij een goddelijke status krijgen. Het concilie raakt er niet uit. Tot er weer een grote manifestatie uitbreekt, die eist dat Maria een goddelijke status krijgt. En, het concilie beslist, onder druk van de massa, dat zij die status krijgt.

Om het met de woorden van Bredero te zeggen, 'het kan verkeren'. Vele standpunten, die tot op heden behoren tot de grondslagen van het christendom, werden uitgediscussieerd in Efeze (nu Selcuk) en Nicea (Iznik), maar dat is weer een andere discussie.

De verering van Artemis werd in 314 buiten de wet gesteld door de katholieke kerk. Het definitieve einde van het Artemesion is in 406, toen Johannes Chrysostomos de afbraak beval van de restanten om ze te hergebruiken bij de bouw van de Aya Sofia. Het enige dat er nog van rest is een éénzame zuil, waarop ooievaars af en toe hun nest maken.

De motieven van de gestileerde moedergodin, vind je nog steeds terug in de kelims die tot op de dag van vandaag gemaakt worden. Dit wijst op de diepe inplanting die de cultus van de moedergodin Kybele moet hebben gehad. De vrouwen die nu deze motieven weven, zullen er waarschijnlijk de achtergrond niet meer van kennen. Het zal deel uitmaken van hun traditionele weefpatronen. Vergeten maar nog steeds pertinent aanwezig. Toch wel iets om je over te verwonderen.