Ik zal mijn volk aan de hand nemen en hen leiden tot hun voeten hun weg kennen. Dan mogen ze zelf kiezen en beslissen en zit mijn werk erop.

Tijdsbeeld

Mustafa werd geboren in een tijd dat het Ottomaanse Rijk sterk in verval raakte. Dit rijk had eerder grote delen van Europa, Azië en Noord-Afrika omvat. Er waren tal van opstanden en oorlogen en de intelligente Mustafa besloot tot een militaire scholing. Hij las – net als veel leeftijdsgenoten – werken van Rousseau en andere Europese Verlichte filosofen en verdiepte zich in de Franse Revolutie. Ook Napoleon sprak als veldheer tot zijn verbeelding. Al snel maakte Mustafa Kemal indruk als strateeg. Hij sloot zich aan bij de Jong-Turken, een groepering die zich afzette tegen de alleenheerschappij van het sultanaat en de decadentie die aan het hof heerste. In Europa was zo’n 150 tot 200 jaar daarvoor een vergelijkbare beweging ontstaan, die leidde tot de Eeuw van de Verlichting. Verlichte filosofen gingen uit van de rede en de wetenschap en streden tegen bijgeloof en het misbruik van macht door de kerk én de staat. De inrichting van de meeste westerse staten is grotendeels gestoeld op de ideeën van de Verlichting.

Eerste Wereldoorlog

Toen de oorlogsdreiging in Europa toenam, kon Turkije drie dingen doen: neutraal blijven, zich aansluiten bij Engeland, Frankrijk en Rusland óf zich aansluiten bij Oostenrijk-Hongarije en Duitsland. In de hoop de eigen positie in Europa te versterken, koos Turkije voor het laatste en sloot zich aan bij Duitsland en Oostenrijk-Hongarije.

Zoals bekend, verloor Duitsland – en daarmee dus ook Turkije – de oorlog. Turkije werd hierna vrijwel geheel bezet door westerse grootmachten. Deze bezetting was geregeld in het Verdrag van Sèvres dat op 10 augustus 1920 door Sultan Mehmet VI en de geallieerden werd ondertekend. Het verdrag voorzag bovendien in een onafhankelijke Armeense staat en het voorbereiden van een autonoom Koerdistan.

De Turkse Onafhankelijkheidsoorlog

Het Verdrag van Sèvres was voor veel Turken teleurstellend en Mustafa Kemal, die het verdrag onaanvaardbaar vond, kreeg daarom veel steun toen hij een Turks leger organiseerde en de Onafhankelijkheidsoorlog tegen de geallieerden begon. Ook werd Sultan Mehmet VI afgezet en op 23 april 1920 werd een nieuw Turks parlement opgericht in de nieuwe hoofdstad Ankara. Het Turkse leger – gefinancierd door de Russische Bolsjewieken – heroverde in hoog tempo het grondgebied op de geallieerden. Dit kwam mede doordat een deel van de geallieerden het voordeel van een Turkse staat begon te zien, om een mogelijk te grote Russische en Britse invloed in te perken. Bovendien waren de geallieerde legers niet meer op volle sterkte en daarom stond Griekenland er min of meer alleen voor. De geallieerden stelden een aangepaste versie van het Verdrag van Sèvres voor, maar dit voorstel werd door Ankara afgewezen. Op 30 augustus 1922 was de zege van de Turken een feit. Op 24 juli 1923 werd het Verdrag van Lausanne getekend, waarmee de Turkse soevereiniteit door de geallieerden erkend werd. Op 29 oktober 1923 werd de Republiek Turkije uitgeroepen, met Mustafa Kemal als haar eerste president.

Hervormingen

Nu Mustafa Kemal president geworden was, kon hij zich met hart en ziel overgeven aan het vormgeven van een nieuwe staat. Hij liet zich daarbij leiden door het Verlichte Europese denken. Dit betekende onder andere dat hij van Turkije een seculiere staat maakte, een staat waarbij religie en politiek streng gescheiden waren. Ook verving hij het Arabische schrift door het Latijnse, wat tot resultaat had dat het aantal mensen dat kon lezen en schrijven in twee jaar tijd ging van een schamele 10% tot 70% van de bevolking. Mustafa Kemal gaf vrouwen stemrecht – nog voor dit in veel Europese landen gebeurde – en hervormde het onderwijs. 

Bij al zijn ideeën voor nieuwe hervormingen liet Mustafa Kemal zich adviseren door experts – uit binnen- en buitenland – en een selecte groep politici. Hij was daarbij van mening dat zijn ideologie geen dogma moest zijn, maar moest kunnen mee-ontwikkelen met de tijdsgeest, nieuwe inzichten en veranderende behoeften vanuit het volk. Maar daarbij was wel hij degene die bepaalde welke veranderingen en op welk tijdstip ze doorgevoerd werden. In die zin kan Mustafa Kemal Atatürk beschouwd worden als een Verlicht despoot: een alleenheerser die vanuit het belang van het volk en de natie handelde. Dat zag hij zelf ook zo, getuige zijn uitspraak: 

Ik zal mijn volk aan de hand nemen en hen leiden tot hun voeten hun weg kennen. Dan mogen ze zelf kiezen en beslissen, en zit mijn werk erop.

Turks nationalisme

In de ogen van Atatürk was er voor zijn Turkije slechts een toekomst mogelijk als het volk zich verenigde. Iedereen die binnen de grenzen van de republiek woonde, moest zich in de eerste plaats Turk voelen. Hij ijverde daarbij voor een nieuwe gemeenschappelijke cultuur en trachtte een collectief historisch besef aan te kweken. Daartoe opende hij musea en concertzalen, zette door het hele land culturele centra op en stimuleerde de archeologie en kennis van de geschiedenis van Turkije. Het Ottomaanse Rijk, dat een multi-etnische samenleving geweest was, werd omgevormd tot een homogene maatschappij waarbinnen geen ruimte was voor uitingsvormen van etnische minderheden.

Kritiek en oppositie

Hoewel Mustafa Kemal Atatürk door velen bewonderd werd, waren er ook groeperingen die grote moeite hadden met de ideeën van de staatsman. Allereerst was daar de geestelijke stand – zowel in eigen land als daarbuiten – die het absoluut niet eens was met de scheiding van staat en kerk en het afschaffen van het kalifaat en het islamitische strafrecht. Ook zijn wereldse levensstijl – met onder meer het nuttigen van alcohol – was een doorn in het oog van de conservatieve moslims.

Anderen hadden vooral moeite met het nationalisme dat Mustafa Kemal uitdroeg. Met name de Koerden – aan wie in het Verdrag van Sèvres nog autonomie was beloofd –, maar ook Grieken, Armeniërs en Assyriërs werden het slachtoffer van het streven naar een homogene staat.

Ziekte en overlijden

In de laatste jaren van zijn leven ontwikkelde Mustafa Kemal Atatürk levercirrose, een gevolg van overmatig alcoholgebruik. Hij liet zich in Istanbul behandelen en ook de laatste dagen van zijn leven bracht hij in Istanbul, in het Dolmabahçepaleis door. Hij overleed op 10 november 1938 in het bijzijn van drie van zijn geadopteerde dochters: Afet, Sabiha en Rukiye. De klok in de slaapkamer waar hij stierf, staat nog altijd op het tijdstip van zijn overlijden, 9:05 uur in de ochtend.